Тут нават камяні жывыя. Этнограф – пра палескія традыцыі, якія захаваліся да нашых дзён

 

Пятро Цалка

 

Што такое Палессе?

Па Палессі ёсць шмат даследванняў, першае з якіх праводзіў у 1903 годзе беларускі філолаг і этнограф Яўхім Карскі. Ён акрэсліў культурную тэрыторыю ў межах Палескай нізіны: у яе склад уваходзяць не толькі паўднёвыя беларускія землі, але і частка польскіх, украінскіх, расійскіх. Што датычна Беларусі, тут вылучаецца Ўсходняе і Заходняе Палессе. 

Любы беларус пры слове «Палессе» узгадае Гомельшчыну і Берасцейшчыну, і на гэта ёсць некалькі прычын. Па-першае, шмат вядомых палешукоў – выхадцы з гэтых рэгіёнаў. Па-другое, ёсць устойлівае перакананне, што Палессе – гэта балота. І па-трэцяе, з 1930-х па 1950-я гады існавала Палеская вобласть, і ў добрай часткі людей Палессе асацыіруецца менавіта з гэтай вобласцю з цэнтрам у Мазыры. 

 

«Для мясцовых жыхароў гэта міф, Атландыда, пра якую ўсе ведаюць, але ніхто не можа сказаць: вось тут Палессе»

 

Выключная асаблівасць Палесся ў тым, што за кошт прыроднай ізаляванасці там захавалася традыцыйная культура, якая налічвае больш за 1000 гадоў. Дзякуючы Івану Мележу і яго «Людзям на балоце» мы разумеем, хто такія палешукі. Гэта людзі, якія жывуць закрыта і выходзяць са сваіх куранёў на «вялікую зямлю» два разы на год: зімой, калі ўсё замерзла, альбо летам, калі прасохла. Увесь астатні час яны жывуць на сваіх балотах і варацца ва ўласнай культуры, не выпускаючы яе вонкі.

– Акрэсліць дакладныя межы Палесся проста немагчыма, – кажа Пятро Цалка. – Я прыязжаю, напрыклад, да маці ў Сіманічы, гэта Лельчыцкі раён, і пытаю: «Мамо, а дзе Палессе? – Ото дзе твая баба Каця жыве, у бок Турава, то ўжо Палессе. У нас яшчэ не Палессе». Прыязжаю да бабы Каці (усяго кіламетраў дваццаць, а праз балота і пяць): «Бабо Каце, слухайце, а дзе Палессе? – Гэто дзе му па грыбу ходзім, праз балота, дзе маці твая жыве. Там Палессе, а у нас яшчэ не Палессе». То бок для мясцовых жыхароў гэта такі міф, Атландыда, пра якую ўсе ведаюць, але ніхто не можа сказаць: вось тут Палессе.

Як адзначае даследчык, зараз выпрацоўваецца нейкі брэнд Палесся як месца з пазнакай якасці. Палешук – працавіты, таленавіты, круты хлопец. Лепшыя пісьменнікі, спевакі, майстры – нібы ўсе з Палесся. А на пачатку ХХ стагоддзя было наадварот: палешукоў лічылі зацюканымі, адсталымі, якія ў сваіх балотах не ведаюць прагрэсу. Рэпутацыя рэгіёна змянілася ў лепшы бок якраз праз высокую захаванасць традыцыйнай культуры і разумення яе каштоўнасці.

Заходняе і Ўсходняе Палессе адрозніваюцца мовай, народнымі строямі, абрадамі. На захадзе больш адчуваецца моўны ўплыў Польшчы, на ўсходзе – Украіны. Пятро Цалка даследуе Гомельскае Палессе і расказвае пра яго самабытныя традыцыі, якія дайшлі праз стагоддзі да нашых дзён.

 

 

Каменныя дзевачкі

Гэта адметная з’ява Ўсходняга, а дакладней – Убарцкага Палесся (тэрыторыя Лельчыцкага раёна ля рэчкі Убарць). Калі гавораць пра каменныя крыжы, усе адразу ўспамінаюць Тураў. Але тураўскія крыжы вядомыя ў хрысціянскім кантэксце. І толькі на Палессі вы сустрэнеце шмат гісторый, што крыжы – гэта каменныя бабы, а дакладней дзевачкі. У гэтай дзевачкі нават будзе імя – Еўка. 

Даўно, калі яшчэ бог па зямлі хадзіў, маці з дачкою жыта жалі. А тут хмара ідзе, і маці крычыць на тую Еўку: давай хутчэй жаць, бо дождж замочыць наша жыта. А Еўка ж малая: села і сядзіць. Маці кажа: хай бы ты каменем стала! Паварочваецца – гром як грымнуў! І замест Еўкі ўжо камень стаіць.

У вёсцы Данілегі (сучасныя Данілевічы Лельчыцкага раёну) гэтую гісторыю ведае кожная жанчына. Перад Вялікаднём, у Чырвоную суботу, данілевіцкія жанчыны ідуць да Еўкі, распранаюць і нанава апранаюць яе. Калі ідзеш прасіць, нешта нясеш: фартушок, хустачку, кветачку. Прынесенае раней распранаецца і спальваецца на вогнішчы са словамі: «Ідзі да бога дымам». Спальваюць усё, нават грошы, якія цягам году людзі тут пакідаюць. Гэта дахрысціянскі культ – кантакт праз агонь, ахвяра, якая павінна быць прынята богам зверху. Наступнай раніцай, у нядзелю, з усходам сонца Еўцы нясуць новыя гасцінцы: фартушок, ці яйка, ці асвенчаную паску. Хто першы прынясе, той будзе самы шчаслівы ў гэтым годзе. Веснавыя карагоды — Лелюшкі, як іх называюць на Палессі, – таксама пачынаюць вадзіць каля Еўкі. 

 

Для мясцовых жыхароў Еўка жывая, яны ставяцца да яе з вялікай павагай: «Мы з ягод ідомо, то Еўцы ягод поклодомо, ці цвяточка поклодомо, ці хусточку новую на празнік зав’яжамо, а то я моністу ёй повесіла свою».

– Месца, дзе стаіць Еўка – сакральнае, яго можно назваць капішчам, свяцілішчам. Еўка стаіць ля могілак, дзе пахаваныя продкі. За савецкім часам спрабавалі перанесці гэты каменны крыж туды, дзе стаяла раней царква – «цвінтар». Калі перацягнулі, пачаў дохнуць скот. Для мясцовых жыхароў гэта быў знак, што патрэбна вярнуць усё назад, бо нешта парушылася ў сусвеце. Калі Еўка вярнулася, усё стала добра. Для чалавека традыцыі гэта вельмі важна, – расказвае Пятро Цалка.

Да каменнай дзевачкі прыязжаюць круглы год: спрацоўвае прынцып традыцыйнай магіі: падобнае выклікае падобнае. Калі Еўка – дзевачка, у яе просяць дзяцей. Але сам абрад ладзяць на Вялікдзень, які супадае з пачаткам новага земляробчага года. У дахрысціянскія часы гэта было для палешукоў найважнейшае свята. І калі з тураўскімі крыжамі хрысціянства зацерла першапачатковую язычніцкую гісторыю пра каменную бабу, то на Палессі і тысячы гадоў не хапіла, каб людзі сталі ўспрымаць яе як каменны/мёртвы крыж. Гэтым Палессе і ўнікальнае.

 

 

Юраўскі карагод

Другая моцная абрадавая з’ява – Юраўскі карагод (вёска Пагост, Жыткавіцкі раён). Гэты абрад таксама звязаны з земляробствам, калі трэба першы раз пасля зімы вывесці ў поле скот і мець кантакт з зямлёю. 

 

«Гэтыя абрады палешукі робяць для сябе, не для кагосьці»

 

Вясковая супольнасць ідзе закапваць кавалак хлеба ў жытняе поле, каб яно дало такі ж кавалак хлеба. З сабою бяруць граблі, на якія вешаюць фартухі. Людзі ідуць «апладняць» поле, бо зямля – гэта жанчына. Туды нясуць зялёны фартух як знак дзявоцкасці, а таксама ўсяго дзікага, што ёсць у прасторы. А вяртаюцца ўжо з чырвоным фартухом: зямлю «пазбавілі цнатлівасці», закапалі кавалак хлеба – яна дасць ураджай. За гэтай язычніцкай дзеяй нясуць ікону Багародзіцы (бо ў традыцыі свята месца пуста не бывае) і Калядную зорку (бо Каляды для беларусаў – прадказальнікі будучага ўраджаю). Адбываецца шэсце на Юр’я, 6 мая.

– Гэтыя абрады палешукі робяць для сябе, не для кагосьці. Зараз мы пачынаем адкрываць іх шырокай аўдыторыі – адначасова гэта і плюс, і мінус. Уносім у ЮНЭСКА Юраўскі карагод – у вёску прыязжаюць сотні людзей, ўдзельнічаюць са сваімі спевамі, строямі. Атрымліваецца такі «вінегрэт», у якім нічога сакральнага ўжо не засталося. Традыцыі ў іх сакральны час трэба пакінуць людзям, а не рабіць ў гэтага шоў. Цягам году можна пра іх распавядаць, паказваць, але нельга ўмешвацца ў сакральную прастору ў сакральны час, – лічыць Пятро Цалка. 

 

 

Русалле

Мы прызвычаіліся да дзіснэеўскіх русалак, якія жывуць у моры, з рыбінымі хвастамі. А палескія русалкі жывуць у жыце, у іх ёсць рукі-ногі. Па міфалагічнай свядомасці, русалка – гэта дзяўчына, якая не паспела страціць цнатлівасць і скончыла жыццё самагубствам з-за кахання. І цяпер яна помсціць тым, хто яшчэ не кахаў ці кахае. Гэта самыя прыгожыя дзяўчыны, якія могуць заказытаць да смерці, таму ўсе хлопцы баяцца хадзіць ноччу ў жыта. 

У Вялікім Боры Хойніцкага раёну захавалася традыцыя вадзіць русалку. Распранутую да кашулі (а раней – і голую) дзяўчыну апранаюць у зеляніну і гоняць у поле. Ізноў мы павяртаемся да беларуса-земляроба, якога хлебам не кармі – дай рытуалы з жытнёвым полем правесці. Нас за тысячу гадоў хрысціянства навучылі, што зеляніна ў Траецкіх абрадах – сімвал святой Троіцы. Але беларусы ведаюць, што гэта Русалле, сакральны перыяд, калі чалавек можа выходзіць у дзікую прыродную стыхію і «браць» яе ў культурную прастору – да хаты. Від зеляніны залежыць ад рэгіёну: могуць быць бярозкі, клёны, івы, а часта гэта трава, якая расце на балоце, напрыклад аер. 

 

 

Знахарства і вядзьмарства

Калі хочаш знайсці максімум знахароў, ведзьмакоў, шаптуноў на метр квадратны – табе выключна на Палессе. Там у кожнай вёсцы ёсць тыя, хто табе прыробіць альбо адробіць, прысушыць ці адсушыць. Вядзьмарства – характэрная палеская рыса, прычым і ў жаночым, і ў мужчынскім пачатку. Вядзьмак-мужчына будзе нават мацнейшы за жанчыну, бо гэта з’ява больш рэдкая. 

Купалле, якое лічыцца стэрэатыпным сімвалам Беларусі, для Палесся не самы знакавы абрад. Палешук не раскажа вам пра папараць-кветку – часцей ён распавядзе якую-небудзь гісторыю пра ведзьму. Паляшук нават словам «Купалле» не заўсёды карыстаецца. Ён кажа: «О, то Ведзьмін Іван». Іван – гэта відавочны ўплыў хрысціянскай культуры (той, хто ачышчае людзей і прыводзіць да бога праз ваду). А беларусы разумелі, што акунацца ў ваду побач з сонцам таксама ачышчэнне. Іван Купалны для палешукоў – Ведзьмін Іван, таму што ў гэты час ідзе бясконцы разгул ведзьмаў. Яны чакаюць на гэты дзень, каб нарабіць людзям якой шкоды.

 

«Вядзьмарства – характэрная палеская рыса»

 

Хрысціянства і язычніцтва перапляліся і ў палескім знахарстве. Любая класічная замова пачынаецца з малітвы «Ойча Наш…», а пасля ідзе чыстае язычніцтва: хваробу зубамі выгрызаюць, нажом рэжуць, хлебам выкатваюць, вадой выліваюць.

 – Мая прабабуля навучыла бабулю, а тая – маю маці паліць рожу. Я хажу ў школу ў ХХІ стагоддзі, а маці гэтыя чырвоныя плямы на скуры чалавеку накрывае анучамі і паліць, – расказвае Пятро Цалка. – Я гляджу: ага, раз ляціць уверх – значыць, рожа гарыць. Для мяне гэта абсалютна нармальная з’ява. Ведаю выпадкі, калі і цяпер лекары з бальніцы адпраўляюць пацыентаў на Палессе да бабак лячыць рожу, бо гэтая хвароба звычайнай медыцыне амаль не паддаецца.

 

***

Каб больш даведацца пра Беларускае Палессе, Пятро Цалка раіць звярнуцца да выдання Акадэміі навук «Традыцыйная мастацкая культура беларусаў», 6 том «Гомельскае Палессе і Падняпроўе». Але каб зразумець характар гэтага рэгіёну, па ім трэба вандраваць, размаўляць з людзьмі і камянямі, бо на Палессі нават камяні жывыя.