У межах Беларуска-габрэйскага фестывалю сёлета прэзентавалі аўдыягід па Смілавічах – мястэчку, якое трывала асацыюецца з імёнамі мэтраў Парыжскай школы жывапісу – Хаіма Суціна і Файбіша-Шрагі Царфіна. Аўдыяверсію шукай на сайце фестывалю, а на 34 мы сёння публікуем кароткую тэкставую версію.
Крыху гісторыі
Сённяшнія Смілавічы – гэта гарадскі пасёлак за паўгадзіны язды ад Менска, на рацэ Волме – прытоку Свіслачы. У дакументах канца XVI стагоддзя Смілавічы лічыліся мястэчкам у складзе Менскага ваяводства ВКЛ.
Цікава, што раней мястэчка называлася Бакшты, або Бакштаны, – ад імя роду Бакштанскіх, які імі валодаў. Тапонім «Смілавічы», паводле адной з версій, паходзіць ад татарскага імя Сміл. Рэч у тым, што з канца XV стагоддзя на гэтай тэрыторыі сяліліся татары. Назва Смілавічы замацавалася ў XVII стагоддзі пры Марцыяне Агінскім.
У пачатку XIX стагоддзя, калі Смілавічамі валодаў Станіслаў Манюшка, мястэчка было інтэрнацыянальным і мультырэлігійным. З 85 двароў 43 належалі хрысціянскім сем'ям, 31 – габрэйскім і 13 – татарскім. Да сярэдзіны XIX стагоддзя тут дзейнічалі тры праваслаўныя храмы, тры сінагогі, мячэт і касцёл. У гарадку развіваліся вытворчасць і рамяство, і да пачатку ХХ стагоддзя тут жылі ўжо 3500 чалавек. Насельніцтва на 67 % было габрэйскім, сінагог налічвалася ўжо пяць.
У ліхія рэвалюцыйныя гады ў Смілавічах адбыліся габрэйскія пагромы і былі закрытыя ўсе сінагогі. А 29 чэрвеня 1941 года ў мястэчка ўвайшлі войскі Гітлера. Тут было створана гета, а 14 кастрычніка 1941 года акупанты забілі больш за 2000 габрэяў са Смілавіч і ваколіц.
Пасля Другой сусветнай вайны ў мястэчку амаль не засталося габрэяў, і здавалася, што сувоі Торы з закрытых сінагог зніклі разам з іх захавальнікамі. Але ў 2005 годзе жыхар сумежнай вёскі Дукоры знайшоў сувоі, на якія ягоны дзед натрапіў у адным з габрэйскіх дамоў і выкарыстоўваў як уцяпляльнік для ўласнага гарышча. Фрагмент сувоя, што захаваўся няйнакш як цудам, можна ўбачыць у музеі «Прастора Хаіма Суціна» ў Смілавічах, астатнія сувоі захоўваюцца ў Музеі гісторыі і культуры габрэяў Беларусі ў Менску.
Маршрут
Пачнём шлях са скрыжавання вуліц Рэвалюцыйнай і Першамайскай. Звернем туды, дзе Савецкая пераходзіць у Дзяржынскага. На доме № 1 знойдзем графіці «Глобус Смілавічаў». Гэта мапа асноўных славутасцяў мястэчка, у якім калісьці бурапеніў гандаль і квітнелі рамёствы.
К сярэдзіне XVIII стагоддзя значэнне габрэйскай абшчыны ў Смілавічах прыкметна вырасла: мястэчка стала рэзідэнцыяй «Верхняй акругі» – групы кагалаў (сходаў абшчын), якія вылучыліся са складу Брэст-Літоўскай кагальнай акругі ў самастойную адміністрацыйную адзінку. У 1913 годзе габрэям належалі дзве аптэкі і 24 крамы: бакалейныя, мануфактурныя, мучныя і піўная. У Смілавічах існавала іешыва – габрэйская вышэйшая рэлігійная ўстанова. У 1931 годзе ў Смілавічах дзейнічала шэсць арцеляў. Савецкая ўлада стварыла тут чатыры габрэйскія калгасы і адзін інтэрнацыянальны, дзе габрэі і татары працавалі разам. Выкладанне ў некаторых школах Смілавічаў вялося на ідышы.
Насупраць «Глобуса Смілавіч» размясцілася плошча Дзяржынскага з адміністрацыйнымі будынкамі. Але раней для жыхароў галоўнай была Базарная плошча, якая знаходзілася крыху далей, цяпер там разбіты вялікі сквер.
Адзін з ураджэнцаў Смілавічаў, Абрам Гельфанд, які нарадзіўся ў 1935 годзе, так апісваў гарадок свайго дзяцінства: «Галоўная плошча мястэчка называлася Базарнай. Назва звязаная з тым, што там па нядзелях былі базары. Я памятаю вялікую колькасць падводаў, на якіх сяляне навакольных вёсак прывозілі для продажу прадукты. Прылаўкаў не было – тавары прадаваліся з вазоў. Насупраць цяперашняй аўтастанцыі ў базарныя дні прадавалі коней. <...> Побач з паўночнай часткай былой Базарнай плошчы на галоўным уездзе з боку Магілёўскай шашы да пачатку 1970 гадоў стаяў даваенны драўляны будынак пажарнай каманды. У габрэйскіх мястэчках гэтыя каманды былі своеасаблівай славутасцю. Па святах ладзілася шэсце пажарных. Яны былі апрануты ў мундзіры, у некаторых на галаве былі медныя каскі, у астатніх – фуражкі. Перад шэсцем дзеці дапамагалі ім надрайваць пяском да залатога бляску два шэрагі медных гузікаў на кіцелях і медныя каскі. Падчас шэсця наперадзе ішоў аркестр. Затым ішлі конныя павозкі з бочкамі з вадой і хвацкія стройныя пажарныя, многія з якіх адслужылі ў царскім войску. Амаль усё мястэчка прыходзіла паглядзець на вясёлую імпрэзу».
Заканчвалася Базарная плошча там, дзе сёння ад вуліцы Дзяржынскага адыходзяць Рэспубліканская і Чырвонаармейская вуліцы. Паводле некаторых звестак дом, дзе нарадзіўся і жыў Хаім Суцін, размяшчаўся на скрыжаванні Дзяржынскага і Чырвонаармейскай, фасадам на Базарную плошчу. Аднак ёсць меркаванне, што яго сям'я жыла ў пачатку Рэспубліканскай вуліцы.
Прайшоўшы ад «Глобуса Смілавіч» па вуліцы Максіма Горкага, убачым помнік архітэктуры XIX – пачатку XX стагоддзя – сядзібу Ваньковічаў. Два палацы, флігелі, гаспадарчыя пабудовы. Стары палац у псеўдагатычным стылі пабудаваны ў пачатку XIX стагоддзя, калі сядзіба належала Станіславу Манюшку. Яго сын пачаў узводзіць новы палац побач са старым будынкам – ужо ў стылі неаготыкі з элементамі мадэрну. Будаўніцтва завяршылася пасля яго смерці, пры Лявонціі Ваньковічы – яго імя і замацавалася за сядзібай, ад былой велічы якой да нашых дзён захавалася няшмат.
Пяройдзем на іншы бераг Волмы – патрапім у Татарскую слабаду. Павернем на вуліцу Рэспубліканскую, у канцы яе знаходзіцца адзіная ў Беларусі валяльна-лямцавая фабрыка. Па ўспамінах Абрама Гельфанда, «у 30-я гады ў Смілавічах адкрыліся гарбарны завод і валяльна-лямцавая фабрыка. На гэтай фабрыцы многія гады да Вялікай Айчыннай вайны працаваў мой бацька Айзік. У бацькі ў Смілавічах заставаліся сябры – саматужнікі “валікмахеры” [на ідышы – вытворцы валёнкаў. – заўв. рэд.], і, калі ў 1968 годзе нарадзіўся мой сын Барыс, тата стаў прывозіць яму зручныя і прыгожыя дзіцячыя валёнкі. Працуючы зімой на многіх новабудоўлях, я таксама карыстаўся валёнкамі, якія нам выдавалі як дзяжурнае спецадзенне».
Звернем з Рэспубліканскай на вуліцу Карла Маркса і пройдзем уздоўж па ёй. Злева нам адкрываюцца старыя габрэйскія могілкі, закладзеныя ў XVIII стагоддзі. Мацевы – надмагіллі – паведамляюць не толькі імёны, але і прафесіі людзей, якія знайшлі тут спачын. Сёння могілкі закінутыя, і надпісы дрэнна бачныя, аднак спецыялістам удалося адшукаць тут магілы бацькі Хаіма Суціна і дзеда Шрагі Царфіна.
Паралельна вуліцы Карла Маркса праходзіць вуліца Пралетарская. У канцы яе ў 1965 годзе ўстанавілі помнік, які нагадвае пра трагедыю 14 кастрычніка 1941 года: тады фашысты расстралялі тут 2000 яўрэяў са Смілавічаў і наваколля.
На Пралетарскай вуліцы прайшло дзяцінства Алены Пякарскай, якое прыпала на 1930-я гады: «У суседнім доме жыў Нотка Сагаловіч, каробачнік. У яго быў свой конь, на ім ён развозіў на продаж па вёсках фарбу і мыла. Бывала, збярэ анучы і ўсякую макулатуру, а потым, здаўшы ўсё гэта ў горадзе, закупляе тавар. На розніцы ад перапродажу меў невялікі прыбытак, гэтым і карміў сваю шматдзетную сям'ю, з гэтым заробкам сяк-так выжываў, сточваючы канцы з канцамі. Такой была яго камерцыя. І так зараблялі амаль усе якія жылі ў акрузе каробачнікі. У суседнім з намі доме да вайны ў габрэяў быў малітоўны дом. І ўсе габрэі, што жылі побач, збіраліся там для малітвы. Малебен вёў сівы стары габрэй з барадой на імя Лейба».
Абрам Гельфанд у сваіх успамінах паведамляе, што ягонае пасведчанне аб нараджэнні было аформленае на беларускай мове, аднак у штампе і друку быў таксама выкарыстаны ідыш. У графе аб бацьках іх нацыянальнасць тады не прапісвалася.
Знакамітыя выхадцы
13 студзеня 1893 года ў сям'і краўца Залмана Суціна і Сары нарадзілася дзясятае дзіця – Хаім Суцін. Файбіш-Шрага Царфін успамінаў: «Суцін-бацька быў адным з заўсёднікаў у нашым доме, якія прыходзілі да нас пасля малітвы ў сінагозе, каб выпіць шкляначку лікёру і з'есці кавалачак пірага, прыгатаванага маёй маці. Хоць пакліканне сына і не падабалася яму, ён, аднак, не вельмі караў яго за гэта, хоць і не прамінаў выпадку выказаць сваё незадавальненне. У той жа час ён з гонарам казаў пра яго і паказваў сваім кліентам малюнкі сына, якімі былі абвешаны сцены».
Файбіш-Шрага Царфін нарадзіўся на шэсць гадоў пазней за Хаіма Суціна, у 1899 годзе, у заможнай габрэйскай сям'і Абрама і Дрэйзы Царфіных. Яго бацька, уладальнік гарбарнай майстэрні, цалкам лаяльна паставіўся да жадання сына займацца маляваннем.
Лёсы Хаіма і Шрагі склаліся па-рознаму: творчы шлях Шрагі ляжаў у Іерусалім, Хаіма – у Парыж. Але менавіта ў Смілавічах сфармавалася незвычайнае светаўспрыманне гэтых двух знакамітых мастакоў. Тут яны пакінулі свае сем'і і шматлікіх сваякоў, гісторыя якіх абарвалася ў Смілавічах падчас Халакосту. Суціну прысвечаны музей «Прастора Хаіма Суціна».
Аднагодкам і земляком Хаіма Суціна і Шрагі Царфіна быў Сямён Фрыд – савецкі прафесар мікрабіялогіі. Яго бацькам быў смілавіцкі рабін Мордух Фрыд, жыццё якога абарвалася ў мінскім гета. А сын Сямёна Фрыда – савецкі драматург Валерый Фрыд – напісаў сцэнар папулярнага фільма «Шэрлак Холмс і доктар Уотсан».
Яшчэ адзін выхадзец са Смілавічаў – Гірш Хаімавіч Фельдман – зарабіў велізарныя грошы на здзелках з нерухомасцю, нафтай і поўсцю і стаў купцом першай гільдыі. Пераехаўшы ў Таганрог, ён ажаніўся з ураджэнкай Лепеля Малкай Загавайлавай. Адна з яго пецярых дзяцей, Фані Гіршаўна Фельдман, стала вялікай актрысай, вядомай пад псеўданімам Фаіна Ранеўская.
*****
Аўдыягід па мястэчку Смілавічы можна паслухаць на сайце Беларуска-габрэйскага фестывалю. А ў «Прасторы Хаіма Суціна» ў Смілавічах і Музеі гісторыі і культуры габрэяў у Мінску можна адшукаць паштоўкі, створаныя спецыяльна для аўдыягіда мастачкай Алінай Фаміной.
Фото: Saniamurashka
